Excursie naar de Radiotelescoop Dwingeloo

Op 3 mei 2025 was de excursie van VERON Midden- en Noord-Limburg (A31) naar de Radiotelescoop Dwingeloo, georganiseerd door Loek PE0MJX.

Met maar liefst 26 man sterk reisde de groep zo’n tweeënhalf uur van Limburg naar het Drents Nationaal Park Dwingelderveld, waar de radiotelescoop staat opgesteld. Behalve leden van VERON-afdeling A31 sloten zich ook enkele leden van het naburige VERON Zuid-Limburg aan.

Om 12:30 uur werden de excursiedeelnemers verwacht bij ASTRON, waar ze welkom werden geheten door ASTRON-medewerker Michel Arts en CAMRAS-vrijwilligers Roel Ovinge, John Nieuwerth en Paul Geraedts.

Het bezoek bestond uit drie delen. Eerst een rondleiding in en uitleg over het Nederlands Astronomisch Instituut ASTRON. Daarna diverse demonstraties in de radiotelescoop zelf. En tot slot werden een tweetal films bekeken over de ontstaansgeschiedenis, de bouw en de latere restauratie van de Radiotelescoop Dwingeloo.

Het gehele bezoek duurde zo’n vijf uur. Rond 17:30 uur vertrok het gezelschap weer zuidwaarts, om na een tussenstop voor het diner in Cuijk, weer veilig thuis aan te komen.

De deelnemers vonden de excursie buitengewoon interessant en de lange reis meer dan waard. Het bestuur van VERON Midden- en Noord-Limburg dankt de medewerkers van ASTRON en de radiotelescoop hartelijk voor de geboden gelegenheid en de deskundige begeleiding.

Lees hier een kort verslag.

ASTRON

In het verleden gebruikte ASTRON de Radiotelescoop Dwingeloo voor hun onderzoek en wetenschappelijke experimenten. Inmiddels hebben andere telescopen die taak overgenomen.

Tijdens het bezoek aan het instituut legt Michel Arts aan de hand van diverse maquettes uit aan welke projecten nu wordt gewerkt.

ASTRON is onder meer verantwoordelijk voor de veertien schotelantennes bij Westerbork, die gezamenlijk de Westerbork Synthesis Radio Telescope (WSRT) vormen. Bovendien speelt de organisatie een belangrijke rol bij de ontwikkeling en exploitatie van LOFAR (Low Frequency Array), een systeem dat bestaat uit meer dan 100.000 kleine dipolen. ASTRON is ook sterk betrokken bij het ontwerp en de ontwikkeling van de Square Kilometre Array (SKA), die, wanneer deze gebouwd is, de grootste radiotelescoop ter wereld zal zijn.

Experimenten in de Radiotelescoop Dwingeloo

In de controleruimte van de telescoop worden vier live demonstraties gegeven.

In het eerste, eenvoudige experiment draait de telescoop richting de zon, waardoor een aanzienlijke toename van het ontvangen ruisniveau gemeten wordt. Ter vergelijking draait de schotel daarna richting de maan. Ook dan is een aanzienlijke toename van het ruisniveau te meten, maar wel ruim 30 dB minder dan bij de zon.

Het derde experiment is spectaculairder. Roel richt de antenne op een pulsar, een snel ronddraaiende neutronenster die met korte tussenpozen radiostraling uitzendt. Het pulserende radiosignaal kan uitstekend worden waargenomen.

Een belangrijke doel voor de bouw van de radiotelescoop was om de spiraalvormige waterstofwolk in ons sterrenstelsel nauwkeurig in kaart te brengen. Dat kan met behulp van een radiotelescoop omdat waterstofatomen in de ruimte radiostraling uitzenden met een golflengte van ongeveer 21 cm (zie ook: Wikipedia: 21cm-lijn). In het vierde experiment stemt Roel de ontvanger af in de 21cm-band. Duidelijk zijn dan in het spectrogram drie naast elkaar liggende signaalpieken te zien. Die drie pieken ontstaan doordat de telescoop zo is uitgericht dat hij driemaal achterelkaar de spiraalarmen van de waterstofwolk tegenkomt (doorsnijdt). Dat hadden er ook meer of minder kunnen zijn wanneer de schotel anders was uitgericht. Verdergelegen waterstof heeft een grotere snelheid ten opzicht van het meetpunt (de radiotelescoop). Het Dopplereffect zorgt er dan voor dat de ontvangen frequenties subtiel van elkaar verschillen, waardoor er meerdere signaalpieken in het spectrogram ontstaan.

Geschiedenis Radiotelescoop Dwingeloo

De directe aanleiding voor de bouw van de radiotelescoop was de ontdekking in 1944 door de Nederlandse astronoom Hendrik van de Hulst dat waterstof dat zich tussen de sterren bevindt, radiostraling uitzendt met een golflengte van 21 cm. De gedachte was om een radio-ontvanger voor deze golflengte te bouwen en met een grote spiegelantenne de hemel af toe zoeken, op zoek naar waterstof. In eerste instantie gebruikten de Nederlandse astronomen daarvoor een uit de oorlog overgebleven radarantenne. Deze had een diameter van 6,5 meter en een openingshoek van 2,3 graden. Het ontvangststation kwam bij het zendstation van Radio Kootwijk te staan.

Hogere resolutie gewenst

Met deze ontvanger wisten de astronomen de drie spiraalvormige waterstofwolken in ons sterrenstelsel in kaart te brengen. De resolutie liet echter te wensen over. Daarom besloot men een grotere radiotelescoop te bouwen, met een diameter van 25 meter en een openingshoek van 0,6 graden. Om omgevingsstoring tijdens de ontvangst zoveel mogelijk uit te sluiten, plaatste men de telescoop in een natuurgebied, het Dwingelerveld in Drenthe. Ingenieur Muller bouwde de ontvanger, bestaande uit honderden radiobuizen. Tegenwoordig voert een compacte SDR-ontvanger dezelfde taak uit. Na de voltooiing, in 1959, was de Radiotelescoop Dwingeloo de grootste telescoop ter wereld.

Telescoop in verval

Tot 1998 gebruiken astronomen de telescoop voor wetenschappelijk onderzoek. Daarna raakt hij in onbruik en wordt ook geen onderhoud meer uitgevoerd. De conditie van het gevaarte gaat daardoor snel achteruit en zelfs sloop dreigt.

In 2007 ontfermt de stichting CAMRAS  zich over de telescoop. Het doel is om de telescoop te laten restaureren en opnieuw in gebruik te nemen, niet langer door wetenschappers, maar door hobbyastronomen, radioamateurs en ten behoeve van het onderwijs.

Restauratie

Omdat het instrument in 2009 een rijksmonument wordt en een jaar later industrieel erfgoedmonument, lukt het om de nodige subsidies en sponsoring te verkrijgen voor de restauratie. Van 2012 tot 2014 gebeurt dat inderdaad. De officiële heropening vindt plaats op 5 april 2014. Nobelprijswinnaar professor Joe Taylor, astronoom en radiozendamateur, verricht de openingshandeling. Sindsdien is de Radiotelescoop Dwingeloo weer volop in gebruik en misschien wel de best onderhouden historische radiotelescoop ter wereld…

Meer informatie

• Officiële website CAMRAS: CAMRAS – Radiotelescoop Dwingeloo | PI9RD
• Officiële website ASTRON: ASTRON | Making discoveries in radio astronomy happen
• YouTube-video: De bouw van een Radiotelescoop (Herman Kleibrink)
• YouTube-video: Restauratie van de Dwingeloo Radiotelescoop

 

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de site van VERON Midden- en Noord-Limburg.